Rouwarbeid. Freud zou de eerste zijn geweest die het formuleerde en er een beschrijving van gaf. Maar wat is rouw eigenlijk? En, gaat rouwen niet vanzelf? Gaat het vanzelf weer over, zoals een wond geneest? Vragen genoeg.
Er zijn veel definities en theorieën over rouw, de vraag is alleen wat je daar mee opschiet. De pijn van het verdriet wordt er niet minder op, toch? Dit antwoord lijkt logisch. Als je vader of moeder op gepaste leeftijd komt te overlijden in harmonie, heb je nadien “gewoon” tijd nodig hebt om het gemis te verwerken.
In dat “gewoon” zit het probleem, want hoe gewoon is rouwen eigenlijk in onze maatschappij? Nou niet dus, ja oké een paar weken, maar dan moet het toch echt over zijn. Net op het moment dat het verlies, echt voelbaar wordt en de nieuwe realiteit bij je binnenkomt, is je omgeving jouw verlies al weer vergeten.
Rouw opstarten
Rouw moet als het ware opgestart worden. Een begrafenisondernemer zou daar een rol in kunnen spelen, maar dat is niet zo gebruikelijk (meer) in Nederland. Meestal begint het rouwen pas als de uitvaart ruimschoots achter de rug is en de bedankkaartjes zijn verzonden.
“toen mijn moeder overleed en mijn vriendin, die rouwbegeleider is, me vertelde wat er allemaal mogelijk is, zoals waken, alle handelingen met de kist samen met de familie doen, informeerde ik bij de uitvaartbegeleider. De man werd enthousiast en zei: dit zien we tegenwoordig niet meer. Mensen plaatsen alles liever op afstand. Zo zijn we gaan waken en hebben we zo veel mogelijk zelf gedaan. Die lieve man ging steeds een stap verder, ja en wil je ook dit en ook dat. Op alles zei ik ja. Uiteindelijk hebben we moeder in haar kist, zelf de oven ingeschoven en heb ik de oven aangezet. Al deze handelingen hebben mij geholpen om het rouwen op gang te brengen.”
Niet vanzelfsprekend
Toch is rouwen – het kunnen rouwen – niet vanzelfsprekend. Het veronderstelt in eerste instantie dat er liefde is. Dat hebben van een liefdesband, laat zeggen met je ouder, of je partner, is alleen mogelijk als je als kind hebt kunnen oefenen met liefde. Hechting dus. Dat betekent dat wanneer die hechting problematisch is geweest, we ook moeite hebben met liefde en dus met rouwen. Soms is de liefde bedekt met oud zeer en stroeve omgang. Maar soms – en dat is een geschenk – komt het onaffe, toch af. Dan herstelt de schade zich enigszins en is er licht. Een mooi voorbeeld is te zien in de commercial van Yarden met Ali B.
[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]
Oorsprong van verdriet
Een ander, niet minder belangrijk punt, is de vraag wat de oorsprong van ons verdriet is. Rouwen we omdat de persoon niet meer kan genieten van het leven? Het rouwen om de ander. Of rouwen we om de betekenis van die persoon voor onszelf. Zoals Freud het zei: we moeten wie we hebben verloren onderscheiden van wat we aan hen hebben verloren. Het rouwen om onszelf.
De locomotief door het landschap van verlies
Een overlijden, zelfs met iemand waar we ver vanaf staan, kan ons in diepe rouw brengen. De overledene trekt ons als het ware door ons eigen landschap van eerdere verliezen. Daarbij komen ook netwerken van rouw om de hoek, als ware het spoorrailsen die soms evenwijdig lopen en later afbuigen en weer andere die kruisen. Zo kan het overlijden van een bekende artiest in zijn nadagen het verlies oproepen dat je opliep tijdens je jeugd. Er is dan rouw om de verloren jeugd, verloren tijd, met alle diepere lagen die daarbij horen. Maar er kan ook een onbestendig gevoel van rouw opduiken als de rit door een mistig dal gaat. Rouw kan zeer gecompliceerd zijn.
Nooit af?
Rouw kan stollen en soms smelten, maar ook genomen verlies laat sporen achter. Het idee dat je verliezen een plek moet geven – waarmee het dan af is – lijkt toch vooral napraten.
Sylvia: “toen Sanne was geboren trof mij een onmetelijk verdriet, die zich dwars door mijn blijdschap worstelde. Na een tijdje begon het me te dagen dat ik opnieuw rouwde omdat ik de geboorte niet kon delen met mijn pa, maar ook het onverbiddelijke einde van mijn plaats in het familiesysteem. Het tijdperk dat ik alleen maar kind was van mijn ouders – en meer niet – was voorgoed voorbij. Ik ben nu zelf moeder”. Ik denk dat ik daar helemaal niet mee bezig zou zijn geweest als mijn pa nog geleefd had”.
Rouwmythen
Rituelen rondom de dood zijn ons vreemd, maar aan mythen geen gebrek. Nu is het verleidelijk deze op te sommen, maar we kunnen de zaak ook omdraaien en eens kijken wat er zoal kan gebeuren in een rouwproces.
De bevrijdende dood
Soms volgt de biologische dood lang nadat je iemand bent verloren, bijvoorbeeld bij dementie. Dat wil niet zeggen dat er geen liefde meer is. Maar dat wat je aan de ander verliest is reeds verloren bij leven. De biologische dood kan dan bevrijden. Maar het kan ook zijn dat je oude moeder achter in de negentig is en nog steeds kwiek, terwijl je zelf jouw einde voelt naderen. Niet alleen wil je je oude moeder dit niet aan doen (denk aan Joop Braakhekke) maar je wilt ook je plek als oudste innemen. Als je moeder dan toch komt te overlijden kan het een bevrijding zijn. Niet staat meer in de weg om je op enig moment te kunnen overgeven.
Rouwen doe je samen
Rouwen is je gaan verhouden tot de nieuwe realiteit, er is een nieuwe ordening, letterlijk en symbolisch. Daartoe is het belangrijk dat het verlies gezien en erkent is. Dat is onder meer de functie van rouwrituelen. Rouwen is dus niet een pure privé aangelegenheid.
Wel manifesteert rouw zich binnen elk individu weer uniek omdat het zo verbonden is met de unieke familiegeschiedenis, die in het westen vaak gecompliceerd is.
Rouwen is oké, niet rouwen ook
Rouwen, de manier waarop je met je verdriet omgaat, is geen vanzelfsprekend proces. Jouw manier kan ook zijn dat je het registreert, terwijl er verder voor jouw niet zoveel aan de hand is. Dat kan.
Rouwen is loslaten, nog binden
Daar is heel wat over geschreven, de rouwende moet de overledene loslaten, zegt de een. Een andere visie is dat de overledenen juist via symbolische banden verbonden moeten blijven. Wat antropologen bij onderzochte culturen zien is dat de doden hun eigen plek in het systeem hebben. Dat betekent dat de overledene (of diens geest of beeltenis) wel moet verdwijnen (wat dan bij ons wordt bedoeld met loslaten) maar dat zij deel moeten gaan uitmaken van de wereld van de voorvaderen, de doden. Zo krijgen de overledenen via uitgebreide rituelen een nieuwe plek en een nieuwe rol en functie binnen de sociale groep. Die riten beschermen de nabestaanden tegen het “blijven hangen” van de doden. Dus eigenlijk zou je kunnen zeggen dat men ritueel zorgt voor een gezond rouwproces.
Er wordt weleens gezegd dat de overledenen bij inheemse culturen teveel deel uitmaken van het dagelijks leven, maar die kritiek is meer op ons westerlingen van toepassing. Wij kijken naar 100-jaar Toon Hermans, draaien platen van dode artiesten. Met moderne technieken zijn er zelfs concerten waarbij reeds lang overleden artiesten weer “tot leven” worden gebracht.
Rouwen voorleven voor kinderen
De belangrijkste levensvaardigheden worden ons niet bewust voorgedaan, maar met een beetje geluk pikken we wat op van onze ouders of omgeving. Zo is het belangrijk het rouwen niet weg te houden voor kinderen. Wat wordt voorgeleefd, wordt nageleefd. Dus het wegstoppen van oer menselijke aangelegenheden is niet raadzaam.
